|
بحران مالی ونتایج بر زندگی مردم مرجان افتخاری 14.10.2008 از نیمه ماه سپتامبر تا کنون بانکهای بزرگ دنیا در آمریکا، اروپا، ژاپن و سایر کشورهای سرمایه داری با بحران مالی مواجه شده اند. بحرانی که بسیاری از متخصصین و تحلیلگران اقتصادی انرا با بحران در اکتبر سال 1987 و بعضی ها هم انرا با بحران مالی جهانی در سال 1929 مقایسه میکنند. این بحران ابتداء با اعلام ورشکستگی دو بانک آمریکائی Lehman Brothers و AIG شروع شد و سپس بانکهای سرمایه کذاری دیگر مانند Brodford & Bingley در انگلیس با 65 میلیارد ارو موجودی ، Fortis هلند، بلژیک و لوکزامبورک با 871 میلیارد ارو موجودی، Hypo Real Estate آلمان با 400 میلیارد ارو موجودی یکی پس از دیگری اعلام ورشکستگی کردند. سایر بانکهای آمریکا و اروپا هم هر یک با اعلام کاهش موجودی خود زنگ خطر و ورشکستگی را به صدا در آوردند. از آن جمله بانکDexia فرانسه و بلژیک با موجودی 605 میلیارد ارو کاهشی برابر با 28.5%- ،Natixis فرانسه با 520 میلیارد ارو با کاهشی برابر با -13.7%وUBS سوئیس با موجودی 1437 میلیارد ارو کاهشی 13.6%- هر یک به ترتیب تحت تاثیر بحران مالی قرار گرفتند(1). در این میان بازار بورس در آمریکا، آلمان،فرانسه، انگلیس، هنگ کنگ، و توکیو که بزرگترین بازارهای بورس جهان هستند با کاهش بی سابقه ارزش سهام بحران مالی بانکها را نه تنها برجسته تر کردند بلکه آنچه در چار دیداری بانکها برای مردم قابل رویت نبود علنی کردند. گر چه بحران مالی در نظام سرمایه داری اجتناب ناپذیر نیست و چنین نظامی همیشه با بحران دست به گریبان است ولی این بار مانند سالهای بحرانی 1929 و یا 1987 ابعاد آن از آنچنان گستردگی بر خوردار است که نگرانی بسیاری از دولتها و واکنش آنها را در یافتن راه حلی فوری متوجه میشویم. چرا که این بحران تمام بخشهای مختلف صنعتی و اقتصادی را در بر میگیرد. به همین دلیل خیلی سریع دولت های آمریکا و اروپا هر یک برای نجات بانک های ورشکسته و بانکهای دیگر که یا در حال ورشکستگی و یا با کسری موجودی مواجه هستند راه حلی های جداگانه ای را بکار بردند. بطور مثال در امریکا، خزانه داری این کشور با اختصاص 700 میلیارد دلار برای نجات دو بانک ورشکسته و بازار بورس Wall streest توانست تا حدودی بار قرضهای هر دو بانک را کاهش دهد.(2) راه حل دیگر که انگلیس و آلمان بکار بردند، ملی کردن بخشی از بانکهای ورشکسته بود. در واقع این دو راه حل فوری ترین و تنها راه حل ها در مقابل ورشکستگی و پائین آمدن غیر قابل کنترل بازار بورس جهانی بود. در همین رابطه از روز دوشنبه 13 اکتبر انگلیس کنترل دو بانک بزرگ دیگرRoyal Bank of Scatland و Halifax Bank of Scotlandرا که بیشتر از سایر بانکها دیگر تحت تاثیر بحران اخیر قرار گرفته اند بدست خواهد گرفت. دولت انگلیس با تزریق 64 میلیارد ارو وجه نقد نقدینگی انها را حمایت و تثبیت مالی انها را ضمانت خواهد کرد. تا هم اکنون دولت انگلیس 19 میلیارد ارو بهof Royal Bank و 10 میلیارد ارو بهHalifax Bank و 3.8 میلیارد ارو بهBarclays کمک کرده است. قبل از اینکه دلائل بحران مالی را مورد بررسی قرار دهم، وضعیت آشفته بازار بورس در چند کشور خاورمیانه ای و اسیائی را در یکشنبه 12 اکتبر مورد بررسی قرار میدهم. (3) CASE-30 مصر با کاهش 9%- TA-25اسرائیل با کاهش 7.68% - عربستان سعودی با کاهش 6%- عمارات با کاهش 9.1%- قطر و دوها با کاهش 6.6%- به غیر از مصر و عمارات سایر کشورها در مقایسه با کشورهای اروپائی ارزش سهام آنها در بازار بورس با کاهش زیاد مواجه نشدند. در حالی که انتظار میرفت میزان پائین امده یا کاهش ارزش سهام انها بیش از ارقام ذکر شده باشد. زیرا اکثر سهام خرید و فروش شده در سطح جهانی و یا بورس های پولی ( دلار و ارو) متعلق به کشورهای غربی، ژاپن و هنگ کنگ هستند و نه کشورهای خاورمیانه ای. بنابر این انتظار میرفت که مثلا بازار بورس عمارات و یا عربستان با کاهشی برابر با تقریبا 12% - مواجه باشند. در حالی که چنین نیست. شاید بدلیل اینکه مصر و عمارات بیشتر با سهام آمریکائی و یا سهامی که در بخشهای ساختمانی و مسکن در بازار معامله میشوند کار میکنند. در ضمن لازم است بدانید که در جمعه 10 اکتبر بازار بورس لندن -8.85% و نیورک-18% کاهش نشان دادند. سایر بازارهای بورس ار آن جمله Sao-Paulo در 10 اکتبر کاهشی برابر با 10%- و Amérique latin در همین روز 4% - کاهش داشت. ولی قابل ذکر است که بورس آمریکای لاتین از اول اکتبر کاهشی برابر با 28%- را داشته است درهمین رابطه طبق تحقیقات انستیتو Tokyo Shoko تنها در ماه سپتامبر گذشته اعلام ورشکستگی شرکتها 34.4% افزایش نشان داده است. علت افزایش غیر منطقی چنین در صد بالائی مربوط میشود به اعتباراتی که بانکها به شرکتهای کوچک و متوسط (PME) اعطاء کردند. اعتباراتی که اکنون ارزش انها بشدت پائین امده است. (4) بررسی مختصر دلائل بحران مالی آنچه که ملاحظه کردید نشان دادن گوشه ای از بحران مالی جهانی به همراه ارقام بود که تقریبا از اواخر ماه سپتامبر شروع و علیرغم بالا رفتن بازار بورس ادامه دارد. ولی چرا بانکها و بازار بورس و بطورکلی شبکه مالی اقتصاد جهانی دچار چنین بحران پیچیده ای شده است. گر چه هستند کسانی که هنوز به بحرانهای ادواری و رونق های نظام سرمایه داری باور دارند ولی به هر حال می توان گفت که بحران دائمی نظام سرمایه داری جهانی هر چند گاه دچار یک سونمی (Tsunami) شده و هر چرا که بر سر راه خود مییابد خرد و نابود میکند. و یا لااقل دوره های بحران زا خیلی بهم نزدیک شده اند. بطور نمونه اقتصاد دانان از بحرانهای 1987، 1997، 2000، 2003، صحبت میکنند. بسیاری معتقد به نزدیک تر شدن دوره تناوب بحران های مالی هستند. برای بررسی بحران مالی اخیر باید گفت که سایه و روشن های بحران کنونی از سال 2007 برای سرمایه داران، بانک ها، خریداران سهام و یا اوراق بها دار، بازار بورس، بویژه سرمایه داران قسمت صنایع ساختمانی، مسکن و همچنین تحلیلگران اقتصادی کم و بیش روشن بود. در واقع، اعلام ورشکستگی 2 بانک آمریکائی و بدنبال آن کاهش ارزش سهام درWall Street زنگ های خطر را برای دولتها، شرکتها صنعتی و بازرگانی و در یک کلام تمام شبکه اقتصاد جهانی و مردم بصدا در آورند. بحران کنونی که ما از آن صحبت مبکنیم بر بستر بحران Subprimes از سال 2006 در امریکا شروع شده است. بحران Subprimes از یک طرف خانه خرابی و آوراگی را برای حقوق بگیران با در آمد های متوسط را ببار آورد و از طرف دیگر با بکار انداختن و وارد کردن اوراق بها دار ( در حقیقت بی بها) بازار مالی جهانی را به مرحله بحرانی کشاند. در چند سال گذشته قیمت مواد اولیه انرژی زا و مواد اولیه ساختمانی مانند بسیاری از کالاهای دیگرتقریبا با ریتمی ثابت و آهسته روبه افزایش بود. به همین دلیل تعدادی از بانکهای سرمایه گذاری از جمله Lehman Brothers و AIG در آمریکا بخش اعظم سرمایه خود را در به سرمایه گذاری در قسمت مسکن و ساختمان سازی اختصاص دادند. در صد قابل توجهی از متقاضایان مسکن حقوق بگیران با درامدی متوسط بودند که در آرزوی صاحب خانه شدن حاضر بودند با صرفه جوئی و پس انداز به این خواسته دست یابند. از طرف دیگر بانکها هم با پیشنهادهای به نظر جالب و تبلیغات وسیع در جستجوی چنین مشتریانی بودند. در واقع بانک ها با نرخ بهره (قابل تجدید نظر) و نه ثابت واحدهای مسکونی را به حقوق بگیران به صورت (اعتبارات رهنی) به فروش رساند. با بالا رفتن قیمت مسکن در بازار نرخ بهره های ( قابل تجدید نظر) چند برابر شد، در حالی که حقوق وام گیرندگان چندان تغیری نکره بود. اکثر این وام گیرندگان و یا صاحیان خانه های رهنی خود را با وضعیتی روبرو دیدند که قادر به پرداخت وامهای ماهانه نبودند و مجبور شدند خانه ها را به بانک باز گردانند. از طرف دیگر در این مدت بانکها "طلب های" خود را بصورت اوراق بهادار، یا سهام در تمام بازارها و سیستم های بانکی تقریبا همه جا معاوضه و یا خرید و فروش کرده بودند. این گونه اسناد به هر شکلی که باشند در سیستم بانکی بنام اوراق سمی (Titres toxiques) معروف شدند. این اوراق ارزش واقعی اوراق بها دار را ندارند. درست مثل اینکه شما یک اسکناس 50 اروئی را 30 ارو یا 70 ارو ارزش گذاری کنید (بخرید یا بفروشید). به همین دلیل بانک معروف Merrill Lynch در ماه ژوئیه گذشته توانست از شر 31 میلیارد دلار اعتیارات ساختمانی با فروش 22% ارزش واقعی آن خود را خلاص کند یا بهتر است بگویم نجات دهد(5). انچه که توضیح داده شد تعریف و یا بهتر است بگویم مکانیزمی بود که در مورد Subprimes یا بحران مسکن میتوان بطور ساده بیان کرد. ولی همانطور که گفته شد موضوع تنها به متقاضیان مسکن و بانکهای مربوطه منتهی نمیشود. زیرا این اوراق سمی در تمام سیستمهای بانکی در سراسر جهان و همچنین بازارهای بورس در گردش هستند. مشکل دیگر اینکه این اوراق یا سهام بی ارزش به سادگی قابل تشخیص هم نیستند. این ریسک هم وجود دارد که این اوراق با قیمتهای بالائی خریداری شده باشند که در این صورت بحران مالی عمیق تر و طولانی تر خواهد بود. در حال حاضر سه راه حل برای برون رفت از بحران مالی پیش بینی شده است. عمومی کردن بحران یا دخالت مردم، از همه مردم و خریداران اوراق بهادار خواسته شود که این اوراق را خریداری کنند تا بدین وسیله شک و تردید را از بین ببرند. در حالی که مردم حاضر به چنین ریسکی نیستند. در ضمن چنین سیاستی احتیاج به زمان بیشتری دارد، در حالی که بحران روز به روز افزایش می یافت و تعداد بیشتری از بانکها با کمبود نقدینگی مواجه میشدند. به همین دلیل راه حل دوم یعنی ملی کردن یا سیاستی که دولت های اروپائی انتخاب کرده اند شانس بیشتری در فروش این سهام یا اوراق دارد. زیزا زمانی که بحران کمی ارام تر شد و بازار بورس کمی به حالت ثابت در آمد دولتها میتوانند این اوراق سمی را به صورتهای مختلف دیگر همراه با سهام دیگر به فروش برسانند. یا به عبارتی دولتها میتوانند شرکتها، صاحبان صنایع و مردم را که حاضر به خرید این اوراق سمی نبودند در بحران مالی بانکها سهیم کنند. هنوز هیچکس از چگونگی و شرایط طرحهای نجات دولتها چه بصورت تزریق نقدینگی و یا بصورت ملی کردن اطلاع کامل ندارد. باید دید این دولتها با چه بهره ای وتحت چه شرایطی با طرحهای خود وارد این معامله شده اند. این قسمت همچنان به صورت مخفی باقی مانده است. نتایج بحران مالی در حال حاضر خیلی زود است که عمق چنین بحرانی را در شبکه عظیم اقتصادی مشاهده کرد. ولی بسیاری از تحلیلگران اقتصادی معتقد هستند که علیرغم بالا رفتن بازار بورس جهانی از روز دوشنیه 13 اکتبر بحران مالی پایان نیافته و نخواهد یافت. واقعیت این است که حتی اگر تمام بار این بحران را متوجه Subprimes و اوراق سمی ان در نظر بگیریم. کنترل این اوراق بسیار غیر منطقی به نظر میرسد. و همانگونه که گفته شد اگر این اوراق با قیمتی بالا بفروش رسیده باشند ابعاد بحران عمیق تر از این خواهد بود . موضوع دیگر عدم اعتماد بین بانکها و رقابت آنها است ( روابط بین بانکی) که به حداقل خود رسیده است. به همین علت دولتهای اروپائی در نشست یکشنبه خود در پاریس تا پایان سال 2009 ارتباطات پولی و مالی یعنی قرض دادن بین بانک ها را ضمانت کردند. با تمام این واکنشها و ضمانت ها در چند روز گذشته شاهد صفهای نسبتا طولانی مردم عمدا بازنشستگان در جلو بانکها برای خالی کردن حسابهای پس انداز خود بودیم. مردم دیگر به بانکها اعتماد ندارند. در کنار این عدم اطمینان آنها به خوبی آگاهند که طرح های نجات پیشنهاد شده چه ملی کردن بخشی از بانک و چه تزریق نقدینگی یا دادن پول همه از مالیات حقوق بگیران و از جیب آنان پرداخت خواهد شد. آنچه که سریعتر از همه در پی بحران منعکس شد حذف تعدادی از پست ها یا بهتر است گفته شود بیکاری در صنایع ماشین سازی در فرانسه، سوئد و کانادا است. در کنار ان دولت فرانسه 30600 پست که 550 ان در سطح بیمارستانها است را حذف خواهد کرد(6) در آمریکا ثبت نام بیکاران در هفته قبل از بحران بعنی در 20 سپتامبر 461000 نفر بود در حالی که یک هفته بعد تعداد بیکاران به 493000 افزایش یافت، وطبق آمار در صد بیکاری به 6.1% رسید که در طول 5 سال گذشته بی سابقه است(7) طبیعتا بیکاری و پائین امدن قدرت خرید مردم اولین و ساده ترین انعکاس و پاسخ دولتها در مقابل بحرانهای اقتصادی است . بطور نمونه در فرانسه قدرت خرید مردم در دومین سیمستر امسال -0.6% برآورد شده است در حالی که در سال گذشته در همین زمان +0.6% ارزیابی شده یود. آنچه که هم اکنون مشخص است با رکود فعالیت اقتصادی و افزایش بیکاری سال 2009 که ما تقریبا در استانه آن هستیم سالی بسیار سخت برای مزد بگیران، کارگران و کارمندان و به ویژه بیکاران خواهد بود. از سوی دیگر دولتهائی که مجبور شدند به کمک بانکهای ورشکسته بشتابند همانطور که گفته شد نه تنها از جیب مردم صندوق های خالی را پر میکنند بلکه با بالا بردن و یا حذف خدمات عمومی ( درمانی، حمل و نقل، بهداشت، آموزش، و دیگر خدمات) فشار بیشتری را به مردم تحمیل خواهند کرد. از سوی دیگر در ماه .اوریل همین سال تمام رسانه های عمومی در مورد افزایش قیمت گندم، برنج و حبوبات در سطح جهانی و گرستگی مردم در کشورهای جهان سوم گزارش های متعددی را داشتند. در همین رابطه شاهد تظاهرات مردم گرسنه در مصر و سایر کشورهای آفریقائی بودیم. ولی بدون هیچ تردیدی بحران مالی غرب اگر موجب ورشستگی شرکت های کوچک و متوسط، بیکاری و یا بالارفتن قیمت کالاها در کشورهای پیشرفته صنعتی میشود برای کشورهای جهان سوم که اقتصادی به مراتب شکننده تر دارند و یا وارد کننده مواد اولیه ضروری مانند گندم و برنج از غرب هستند بحران چند برابر نمود خود را نشان خواهد داد. در واقع کارگران، کارمندان و تهیدستان این کشورها گر چه هیچ سهمی در ایجاد این بحران نداشتند ولی قربانیان همیشگی بحرانهای سرمایه داران کشورهای امپریالیستی و بازارهای بورس آن هستند. نکته دیگر که باید یاد آور شد، این موضوع حائز اهمیت است که مردم غرب از امتیازاتی برخوردارند که مردم کشورهای جهان سوم از جمله ایران هرگز از آن برخوردار نیستند. برای مثل بیمه بیکاری، بیمه دوم در کنار بیمه بازنشستگی و یا خدمات عمومی که معمولا بیکاران و تهیدستان میتوانند از ان استفاده کنند. در حالی که هیچکدام از این نوع امکانات در بسیاری از کشورهای جهان سوم وجود خارجی ندارد.
1-Libération du mardi 30 septembre 2008 page 3 2-Libération du mardi 30 septembre 2008 page 4 3-Le Monde (Les bourses mondiales balayées par un krach historique le 11.10.2008 à 13h40 4- Le Monde (Les bourses mondiales balayées par un krach historique le 11.10.2008 à 13h50 5-Libréation du vendredi 26 septembre page 9 6-Libréation du vendredi 26 septembre page 3 7- Libréation du vendredi 26 septembre page 9 |