گزارش كميته پژوهشى انجمن دفاع از حقوق زندانيان درباره اشتغال زندانيان

زندان قزل حصار با بيش از ۱۱ هزار زندانى ثابت و ۱۲۰ هزار زندانى شناور در سال، بزرگترين زندان خاورميانه است.


شرق
هفته پيش قسمت اول اين گزارش به جنبه هاى مختلف كار در زندان از منظر بين الملل و همچنين قوانين موجود پرداخته شد. در اين شماره به فعاليت هاى زندانيان و بازتاب هاى اجتماعى آنها اشاره شده است.
•••
•زندان اوين، كار زنان
قالى بافى اوين صنعت شكست خورده اى بوده. دارها جمع شده بود و كارگاه تعطيل. سال گذشته با مشاركت بخش خصوصى توليد فرش در اين جا شروع شد و در حال گسترش است. گبه - فرش هاى توليد شده كاملاً از پشم هستند و چند روز پيش اولين پارتى از اين گبه هاى توليدى صادر شد. هر تخته گبه بافته شده به وسيله زنان زندانى اوين بين ۷ تا ۱۵ هزار دلار به طور مستقيم در آمريكا فروش مى رود. قرار است اين كار در اغلب زندان هاى استان تهران با برپايى دارهاى قالى توسعه پيدا كند. به زنانى كه به بافتن اين گبه هاى اشتغال دارند در ازاى هر گره ۷ ريال دستمزد پرداخت مى شود. در حال حاضر در كارگاه فرش اوين بين ۲۲ تا ۵۰ نفر از زنان در حال كار هستند و در ورامين تعداد ۲۰ نفر به همين كار اشتغال دارند و كارگاه فرش قزل حصار هم در حال راه اندازى است. فرش هاى بافته شده عمدتاً طرح هاى قديمى هستند. ساعات كار از ۸ صبح تا ۴ و نيم عصر با وقت ناهار و استراحت است.انگيزه بيشتر زنانى كه در اين جا كار مى كنند ايجاد در آمد است برخى از آنها آدم هاى موفقى بوده و توانسته اند بعد از آزادى به اين كار ادامه دهند. به نظر مسئول كارگاه آنها اگر بخواهند كار كنند دستمزد قابل ملاحظه اى مى توانند داشته باشند.
خياطى زنان۳۰ عدد چرخ دارد كه ۲۲ نفر را شاغل كرده است اين زنان زندانى ملحفه و لباس هاى نظامى توليد مى كنند. آموزش هاى ضمن كار اين زنان به وسيله مربى و سرپرست كارگاه انجام مى شود، دستمزد زنان زندانى به صورت كارمزدى پرداخت مى شود. به اعتقاد سرپرست كارگاه دريافتى هاى اين زنان معمولاً بيشتر از ميزان پيش بينى شده در آيين نامه است و به صورت نقدى به آنها پرداخت مى شود.نكته قابل ملاحظه در بند زنان اوين ايجاد يك ساختمان شيك و تميز ملحق به اين بند است كه كليه فعاليت هاى كارگاهى زنان در آن متمركز شده است. طبقه دوم اين ساختمان به كلاس هاى متعدد آموزش هاى فنى و حرفه اى اختصاص دارد كه هنوز در حال راه اندازى است. در بخشى از اين ساختمان سالن بدن سازى مدرنى با دستگاه هاى تازه خريدارى شده بدن سازى خود نمايى مى كند. ديدن كودكانى كه همراه مادرانشان در سالن مهد كودك اين ساختمان در فضاى تميزى در حال بازى هستند مى تواند كمى التيام بخش باشد.اين ساختمان گويا قرار بوده است به عنوان بند استفاده شود اما نهايتاً به مجموعه فرهنگى و آموزشى تبديل شده است و حكايت از يك فكر مترقى در زمينه اداره زندان ها دارد كه اميد است رو به توسعه باشد. در كارگاه هاى آموزشى اين مجموعه نام اغلب حرفه ها را مى توان روى كلاس هاى درس ديد.
•جنگل كارى
سال گذشته واحد تهران بزرگ، توافق سازمان پارك ها و فضاى سبز تهران را براى ۱۵۰۰ هكتار جنگل كارى در دامنه جنوبى البرز با استفاده از زندانيان راى باز جلب كرد اين كار تمام شد و به اين ترتيب در ارتفاعات پونك تا زير امام زاده داوود حدود دو ميليون گودال براى كاشت درخت زده شد. ارزش اين قرارداد ۸۳۰ ميليون تومان بود. بعد از اتمام آن امسال قرارداد كاشت ۵ هزارو ۵۰۰ هكتار جنگل در ارتفاعات پارك طبيعت كوهسار بسته شده است. زندانيان در ازاى هر گودالى كه مى كنند ۷۰ تومان دستمزد دريافت مى كنند.
•خياطى مردان
كارگاه خياطى اوين يك استخر سرپوشيده است كه چرخ ها را داخل گودى استخر و سكوهاى اطراف گذاشته اند. اين استخر قبل از انقلاب پر از آب بوده است. اما در سال ۱۳۶۱ به وسيله مسئولين وقت زندان با گذاشتن سه عدد چرخ خياطى به كارگاهى براى خياطى تبديل شده است. اكنون ۱۴۴ چرخ خياطى در اين كارگاه وجود دارد. زندانيان اوين در اين كارگاه به دوختن لباس نظامى و لباس كار براى سايپا و نيروى هوايى مشغولند. در اين كارگاه ۷۸ نفر به صورت دستمزدى كار مى كنند و ۵۵ نفر از كاركنان در مرخصى به سر مى برند.در اين كارگاه زندانيان راى باز و زندانيان معمولى با هم كار مى كنند. آنها روزانه ۲۰۰ دست لباس فرم مى دوزند. دستمزد دوختن هر پيراهن ۱۲۰ تومان و يك دست لباس فرم ۳۴۰ تومان است. اكنون سقف توليد هر نفر ۵ دست لباس فرم است.
•سراجى
در سراجى اوين حدود ۲۶ چرخ وجود دارد. مسئول كارگاه هنوز نمى داند چند عدد چرخ در كارگاهش وجود دارد و از يكى از زندانيان مى خواهد كه تعداد چرخ ها را بشمارد و اطلاع دهد. در حال حاضر زندانيان در اين كارگاه مشغول توليد كيف هاى چند منظوره نظامى هستند و روزى ۵۰ عدد از اين كيف ها را توليد مى كنند. قرارداد ها معمولاً با ارتش و سپاه بسته مى شود.آموزش به صورت تجربى استاد - شاگردى است و زندانيان شاغل روزانه ۸ ساعت در اين كارگاه كار مى كنند، دستمزد ها به صورت كارمزدى پرداخت مى شود و تازه وارد ها در حين آموزش ماهيانه بيش از ۵ هزار تومان حقوق دريافت مى كنند.تعداد كسانى كه الان كار بلدند كمتر از ۵ نفر است بعضى ها بى حال اند و بعضى ها مرخصى اند و انگيزه اى براى كار وجود ندارد. آنها كار را از خودشان نمى دانند و بنابر اين بى انگيزه هستند.انگيزه اصلى كسانى كه براى كار كردن در كارگاه سراجى مى آيند ميزان بيشترى از آزادى است كه در هنگام كار كردن مى توانند داشته باشند.
•كفاشى
كفاشى اوين تقريباً تعطيل است. تعدادى از زندانيانى كه رونقى به اين كفاشى داده بودند آزاد شده اند و كارها لنگ است. تعدادى زندانى براى كار در اين كارگاه از زندان قزل حصار تقاضا شده است كه در حال حاضر هنوز نيامده اند. دليل تعطيلى كارگاه مرخصى هاى طولانى مدت است.
•كامپيوتر
در كارگاه آموزشى كامپيوتر، دوره هاى مقدماتى آموزش با شركت ۱۵ نفر از زندانيان معمولاً برگزار مى شود اين دوره ها دو ماهه هستند.
•نجارى اوين
در كارگاه نجارى اوين ۲۰ نفر به كار اشتغال دارند كه غير از يك نفر بقيه زندانيان راى باز هستند .در اين كارگاه ميز تلويزيون، كمد، ميز كامپيوتر، جعبه مهمات و نظاير آن توليد مى شود. در اين كارگاه با بخش خصوصى به صورت پيمانكارى همكارى مى شود. پرداخت دستمزد به انواع مختلف است در مورد ساخت درها در ازاى ساخت هر لنگه، كارمزد مشخصى پرداخت مى شود و در باره كمد و امثالهم پرداخت به صورت دستمزدى است اما به طور كلى يك نجار بين ۴۰ تا ۵۰ هزار تومان ماهيانه حقوق دريافت مى كند.كسانى كه كار بلدند ديگران و تازه واردها را آموزش مى دهند و سرپرست كارگاه هم حكم مربى را دارد، ساعات كار اين كارگاه از ۸ صبح تا ۴ عصر با يك ساعت وقت ناهار هنگام ظهر است. كارگران گاهى اوقات مى توانند اضافه كارى انجام دهند.سرى كامل تجهيزات نجارى در اين جا وجود دارد كه در سوله اى به مساحت ۶۰۰ متر قرار دارد، يكى از امتيازات زندانيان اين كارگاه يك دستگاه تلفن كارتى است كه به وسيله آن مى توانند با بيرون از زندان تماس داشته باشند.
•كانون اصلاح و تربيت
در اين كانون زندانيان به كارگاه هاى آموزشى تعميرات مكانيكى اتومبيل توسط شركت سايپا اعزام مى شوند كه از اول ماه گذشته ۳۰ نفر از زندانيان اين مركز به اين كارگاه اعزام شده اند اين زندانيان جوان در حين آموزش ماهيانه ۴۵ هزار تومان حقوق نيز در يافت مى كنند.
•قزل حصار
اين زندان با بيش از ۱۱ هزار زندانى ثابت و ۱۲۰ هزار زندانى شناور در سال، بزرگترين زندان خاورميانه است. اين زندان به صورت نيمه باز اداره مى شود و در آن زندانيان مواد مخدر نگهدارى مى شوند.در كريدور هاى چهار اندرزگاه اين زندان مى توان تابلو هاى زيادى كه اسم كلاس هاى آموزش حرفه اى روى آنها نوشته را ديد. در يكى از كلاس ها يك نفر مربى در حال تدريس مطالبى در باره برق به چند نفر از زندانيان است. بقيه كلاس ها خالى است اما حكايت از وجود فعاليت هاى آموزشى در رشته هاى مختلف است از جمله: مكانيك - برق خودرو - رايانه - آرايشگرى _ قالى بافى - حسابدارى - لوله كشى - منبت كارى - خراطى - الكترونيك و برق ساختمان. در اين زندان به دو صورت به زندانيان علاقه مند گواهينامه حرفه اى اعطا مى شود يا به صورت آموزش هاى كلاسى و با پايان دوره، يا با برگزارى امتحان از كسانى كه خود داراى مهارتى بوده اند.اين مهارت ها شامل پتوبافى، پلاك زنى، پرس كارى، تراشكارى، آهنگرى و نظاير آن است.مانند ساير زندان هايى كه به اعطاى اين گواهى نامه مى پردازند در گواهى نامه هاى صادر شده نشانى از عبارت يا مهر زندان نيست و اين مهم مى تواند روند بازگشت زندانى به كار و جامعه را تسهيل كند.زندانيان با اين مدارك پس از آزادى به مراكز مراقبت هاى پس از خروج معرفى مى شوند تا بتوانند وام خود اشتغالى بگيرند و كارى دست و پا كنند. در زندان قزل حصار سالانه بيش از هزار مدرك فنى و حرفه اى معتبر براى زندانيان صادر مى شود. به زندانيانى كه در دوره هاى آموزشى شركت مى كنند امتيازاتى داده مى شود. اما آنها فقط در صورت كاركردن در كارخانه ها و كارگاه هاى توليدى زندان مى توانند دستمزد دريافت كنند.مربى هاى كلاس ها از سازمان فنى و حرفه اى مى آيند و زندان هزينه رفت و آمد آنها را پرداخت مى كند.حدود ۱۰ مربى كار آموزش زندانيان اين زندان را به عهده دارند. زندان قزل حصار داراى قريب به ۱۲ هزار زندانى مرد است و به طور كلى سالانه بين ۱۲۰۰ تا ۱۵۰۰ نفر آموزش داده مى شوند. كسانى كه حكم هاى طولانى ترى دارند به اينگونه امور علاقه بيشترى نشان مى دهند اما صاحبان حبس هاى كوتاه مدت بيشتر در فكر رفتن هستند تا فراگيرى حرفه اى و اشتغال به كارى.
•كار در قزل حصار
اين زندان با در اختيار داشتن كارخانه ها و كارگاه هاى توليدى عظيم در صورت فعال شدن و اداره كيفى مى تواند به يك مركز مهم توليدى و فرهنگى تبديل شود. كارخانه هاى پتوبافى و توليد كفش، سراجى، كفاشى، خياطى، پلاك سازى، فلزكارى، از جمله فعاليت هايى است كه در اين مركز انجام مى شود. با همه عظمتى كه اين مجموعه از نظر امكانات و تجهيزات و نيروى انسانى دارد ميزان اشتغال زندانيان در اين زندان حتى به يك در صد هم نمى رسد اين در حالى است كه در برنامه چهارم توسعه پيش بينى شده است كه درصد اشتغال زندانيان به ۶۰ درصد برسد. دست اندركاران بزرگ ترين مجتمع زندانى و صنعتى معتقدند با روال فعلى تحقق چنين امرى محال است. دلايل اين مسئله متعدد و پيچيده است كه برخى از آنها عدم انگيزه كافى كار در زندانيان، عدم سازماندهى و مديريت نيروى كار زندانيان، عدم هماهنگى در بخش هاى اقتصادى و قضايى، نبود مكانيسم تشويق ناشى از كار و نظاير آن است. فرسودگى تجهيزات و ماشين آلات، هزينه سنگين نگهدارى آنها، عدم بهره ورى نيروى كار، عدم امكان سرمايه گذارى رقابتى برروى نيروى كار زندانى و امثال آن هم از ديگر نكاتى است كه باعث شده است اين مجتمع عظيم با تمام امكاناتى كه دارد مانند غول خفته اى باشد كه فقط اندك جنبشى دارد.به اين دليل است كه تمام قرارداد هاى اين مجتمع در زمينه توليد محصولات با دستگاه هاى دولتى و نظامى است. چراكه براى مثال پوتين توليد شده در اين مجتمع ۸ هزار تومان تمام مى شود و نمونه خصوصى آن هفت هزار تومان با اين حال اين مجتمع باز هم به دليل عدم نظم پذيرى و عدم انگيزه نيروى كار از تاخير در قراردادهاى خود متضمن خسارت هايى مى شود.نمونه اين نابسامانى را مى توان در قياس كارگاه خياطى اوين با قزل حصار ديد در كارگاه اوين مى توان ديد كه تقريباً تمام چرخ هاى محوطه در حال كار است. زندانيان با نظم و ترتيب خاصى در حال فعاليت هستند. اما در مجتمع بزرگ خياطى قزل حصار كه ۴۵۰ چرخ خياطى در سوله اى عظيم مستقر است، تعدادى از زندانيان بر روى ميز هاى چرخ هاى خياطى به خواب رفته اند. تعداد اندكى خود را با چرخ هاى خياطى مشغول كرده اند و تعدادى با پيژامه در حال قدم زدن در ميان دستگاه ها و نخ ها هستند.در اين كارگاه فقط ۸۵ نفر از زندانيان مشغول به كار هستند كه به بيش از ۵۰۰ نفر قابل افزايش است. در كارگاه سراجى نيز ۲۵۰ دستگاه چرخ قرار دارد كه فقط ۳۲ نفر را به خود مشغول كرده است . قابليت اشتغال زايى اين كارگاه هم صد ها نفر است. در كارگاه كفاشى ۱۰۶ نفر در حال كار هستند كه قابل افزايش به بيش از ۴۰۰ نفر است. با همين مقياس ها در ساير كارگاه هاى اين زندان زندانيان مشغول به كار هستند: پتوبافى ۴۸ نفر، خدمات ۲۸ نفر، نقاشى ۹ نفر، پلاك سازى ۲۴ نفر، فلزكارى ۳۵ نفر، تراشكارى ۸ نفر، ريخته گرى يك نفر ،جمع شاغلين به كار در يكى از روزهاى اخير ۳۷۸ نفر بود كه با قريب به ۵۰ نفر نوسان، يك روال معمول است. اما زمانى پيش از اين حدود ۱۲۰۰ نفر در كارگاه ها و كارخانه هاى اين زندان مشغول به كار بودند و با يك برنامه ريزى مى توان آن را به هزاران نفر افزايش داد و براساس برنامه چهارم بايد به ۷ هزار نفر افزايش يابد.به اذعان مديران كارگاه هاى اين زندان به دلايل گوناگون اعمال مديريت كيفى در اين سيستم مقدور نيست براى مثال در يك كارگاه بخش خصوصى مدير كارگاه كارى را كه در اين جا با بيش از ۴۰۰ چرخ خياطى انجام نمى شود با ۲۰۰ چرخ با كيفيتى بالا انجام مى دهد بنابراين نگرش اقتصادى و توسعه مدار به بخش زندان با اين روش منتفى است.زمانى مى شد به زندانيان در قبال كارهايى كه انجام مى دهند روش هاى تشويقى در نظر گرفت زندانيانى كه كار مى كردند مى توانستند بسيار بيشتر جرايم خود را تاديه كنند اما اكنون چه زندانى در بند بخوابد و چه در كارگاه كار كند روزانه ۵ هزار تومان نسبت به جريمه او محاسبه و اعمال مى شود.دستگاه ها و ماشين آلات فرسوده شده است و امكان كار كردن را سلب كرده است. اكنون دستگاه هاى پتوبافى چنان سر و صدايى راه مى اندازند كه كاركردن با آنها بسيار سخت است. باز سازى يا نوسازى اين دستگاه ها نياز به هزينه هاى زيادى دارد.مرخصى ها و روال كار كارگاه ها به هم مى ريزد. يك باره در ميان كار مى آيند و اسم ده ها نفر را براى مرخصى مى خوانند و يك باره پشت دستگاه ها خالى مى شود خط توليد متوقف مى شود و ديگر زندانيان هم نسبت به ادامه كار در شرايط مذكور بى انگيزه مى شوند.
•فرديس
در مقابل قزل حصار، زندان فرديس يك نمونه ايده آل است. البته اين زندان شرايطى دارد كه نبايد آنها را ناديده گرفت. علاوه بر كوچك بودن زندان و نوع جرم ها حضور در اين زندان تقريباً از فيلتر يك گزينش جدى ممكن است. اين زندان به معناى واقعى زندان كار است. از حصارهاى بلند كه بگذرى در داخل احساس حضور در يك زندان به زودى از بين مى رود. رديف كارگاه هايى كه زندانيان در حال كار هستند يك الگوى ايده آل را ترسيم مى كند.هزار نفر در اين زندان محبوس هستند كه معمولاً ۳۰۰ نفرشان در مرخصى هستند و ۶۰۰ نفر به كار اشتغال دارند. زندانيان اين زندان را محكومين مواد مخدر تشكيل مى دهند كه معمولاً از زندان قزل حصار گزينش شده و به اين جا مى آيند. به دليل شرايط خوبى كه در اين جا حاكم است معمولاً خانواده زندانيان تقاضا دارند تا زندانيانشان به اينجا منتقل شوند. زمانى هم كه مسئولين براى گزينش به قزل حصار مى روند صف هاى طولانى براى شركت در كنكور زندان فرديس تشكيل مى شود و از ميان حدود ۴۰۰ متقاضى حدود ۱۰۰ نفر گزينش شده و به زندان فرديس منتقل مى شوند. به اين ترتيب در طول سال حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ نفر به شيوه گزينش از زندان قزل حصار به زندان فرديس منتقل مى شوند بنابراين غير از زندانيان دادسراى نظامى اين زندان ورودى مستقيم ندارد.زمانى پيش از اين در اين زندان صددرصد زندانيان به كار اشتغال داشته اند اما اكنون با اعزام محكومين دادسراى نظامى كه امكان به كارگيرى آنها به دليل كوتاهى حكم هايشان وجود ندارد حدود ۹۰ در صدر از زندانيان كار مى كنند. نحوه آموزش ها به صورت ۳۰ درصد تئورى و ۷۰ درصد عملى است.برخى از زندانيان حتى تا ۳۰۰ هزار تومان حقوق مى گيرند و اين روال مسبوق به سابقه است. يكى از كاركنان مى گويد زمانى كه من ۱۱ هزار تومان حقوق مى گرفتم يك زندانى تكنسين در اينجا ۴۰ هزار تومان در آمد داشت.دو كارگاه در اين زندان به بخش خصوصى اجاره داده شده است. ولى عمده قراردادهاى توليد با بخش هاى دولتى مانند شهردارى ها بسته مى شود. دوره هاى آموزشى سازمان فنى و حرفه اى در اين جا برگزار مى شود و مدارك معتبر بدون مهر زندان به زندانيان صادر مى شود.

منبع: روزنامه شرق ۲۵ تیر ۱۳۸۴

بازگشت